Optimus Princeps: Roma İmparatoru Traianus

Roma İmparatorluğu’nun uzun tarihsel serüveni içerisinde kimi hükümdarlar yalnızca askeri zaferleriyle değil, aynı zamanda devletin idaresine getirdikleri yenilikçi anlayışlarla da anılmıştır. Bu bağlamda, M.S. 98-117 yılları arasında hüküm süren Marcus Ulpius Traianus tarih sahnesindeki yaygın adıyla Trajan— “Optimus Princeps” (En İyi Yurttaş / Hükümdar) unvanıyla Roma siyasi geleneğinde özel bir konuma sahiptir. Hispania doğumlu ilk imparator olan Trajan, kökeni itibarıyla merkezi İtalya aristokrasisinden gelmeyen bir hükümdar olması hasebiyle, imparatorluğun artan kozmopolit yapısının da sembolü hüviyetindedir. Saltanatı, Roma topraklarının en geniş sınırlara ulaştığı dönemdir; ancak bu genişlemenin ardında yatan saikler salt askeri motivasyonla değil; düzenli idare, kapsamlı altyapı projeleri ve toplumsal refahı önceleyen bir yönetim anlayışı ile de ilintilidir. Binaenaleyh Trajan’ın dönemi, hem siyasi hem de kültürel boyutlarıyla, Roma İmparatorluğu’nun “altın çağ” anlatısının merkezinde yer almaktadır.

• Tahta Çıkışı ve Kökeni

Marcus Ulpius Traianus, M.S. 53 yılında Hispania Baetica eyaletindeki Italica kentinde doğmuştur. Ataları, İtalya’nın Umbria bölgesinden Hispania’ya yerleşmiş olan köklü bir sömürgeci ailenin temsilcileridir ve bilahare Roma yurttaşlığına, hatta senatörlük kademesine dek yükseleceklerdir. Babası Marcus Ulpius Traianus ise, imparator Vespasianus döneminde önemli askeri görevler üstlenmiş, Suriye ve Hispania’da valilik yapmış, ayrıca Iudaea’daki Yahudi İsyanı’nın bastırılmasında görev almış yetenekli bir komutandır. Velhasıl mezkur askeri ve idari miras, genç Trajan’ın erken yaşta Roma ordusu ile bütünleşmesini kolaylaştıracaktır.

Fiil ehliyetini kazanmasının ardından Trajan, Domitianus döneminde Germania sınırındaki lejyonların komutasına atanacak ve Ren Nehri hattında bir hayli tecrübe kazanacaktır. Bunun sonucunda da, M.S. 97'de imparator Nerva, senato ve ordu üzerindeki kırılgan otoritesini güçlendirmek amacıyla Trajan’ı evlat edinecek ve varisi olarak tayin edecektir Bu tercih, hem ordunun sadakatini kazanmak hem de yetkin bir askeri lideri tahta hazırlamak açısından stratejik bir hamledir. Nitekim Nerva’nın ertesi yıl ölümü üzerine Trajan, ordunun ve senatonun geniş desteğiyle imparatorluğun başına geçecek; böylece Roma tarihinde Hispania doğumlu ilk imparator olarak yeni bir dönemin kapısını aralayacaktır.

• İç Politika ve Yönetim Tarzı

Trajan’ın iktidar anlayışı, hem Roma’nın geleneksel kurumlarını onurlandıran hem de imparatorluk yönetimine pragmatik yenilikler katan bir çizgide ilerlemiştir. Nitekim senato ile ilişkilerinde selefi Domitianus’un otoriter tutumunu terk ederek daha istişareye dayalı bir yaklaşım benimsemiş ve bu sayede hem aristokrat sınıfın desteğini pekiştirmiş hem de imparatorluk idaresinin meşruiyetini arttırmıştır. Antik kaynaklar, bilhassa Plinius’un Panegyricus adlı methiyesinde, Trajan’ı senatoya karşı saygılı, eleştirileri dikkate alan ve keyfi uygulamalardan uzak duran bir lider olarak betimlemektedir.

Öte yandan toplumsal refah politikalarında da, Roma halkı ve eyaletlerdeki yurttaşlar için önemli düzenlemeler yapılmıştır. Alimenta olarak bilinen çocuk yardımı sistemi, imparatorluk genelinde yoksul ailelerin çocuklarına maddi destek sağlamak üzere düzenlenmiş; bu uygulama hem demografik hem de sosyal açıdan Roma’nın istikrarına katkı sunmuştur. Ayrıca Trajan, eyaletlerdeki valilerin yetkilerini yakından denetleyerek yolsuzluğu önlemeye çalışmış ve yerel yönetimlerin Roma ile uyumlu bir biçimde işlemesini sağlamıştır.

Kamu yatırımlarına verdiği önem ise, onun yönetim anlayışının bir diğer belirleyici yönüdür. Yollar, köprüler, su kemerleri ve limanlar gibi altyapı projeleri yalnızca askeri lojistik açısından değil; aynı zamanda ticaretin canlanması ve eyaletler arası bütünleşmenin güçlenmesi bakımından da stratejik değer taşımıştır. Bu yönüyle Trajan, hem “asker-imparator” hem de “reformist” kimliğini bir arada taşımayı başarmıştır.

• Askeri Faaliyetler

Trajan’ın saltanatı, Roma tarihindeki en kapsamlı genişleme hamlelerine sahne olmuştur. İmparatorluk sınırlarının güvenliği kadar, ekonomik kaynakların artırılması da bu seferlerin ardındaki itici güçlerin kapsamını oluşturmaktadır. Bu bağlamda en dikkat çekici askeri girişim, kuzey sınırlarında yer alan ve uzun süredir Roma’yı tehdit eden Daçya Krallığı’na karşı yürütülen savaşlardır.

Daçya Savaşları (101–102 ve 105–106)

Daçya, bugünkü Romanya topraklarında, zengin altın madenleri ve stratejik konumuyla Roma için hem cazip hem de tehlikeli bir komşu niteliğindedir. Keza Kralları Decebalus'un, Domitianus döneminde Roma’ya karşı Tapae'da elde ettiği etkileyici zafer de (Birinci Tapae Muharebesi'nde Roma'nın iki lejyonu imha edilmiştir.) bu durumun açık bir göstergesidir. Her ne kadar mezkur savaştan 2 yıl sonra Roma, Tettius Julianus'un komutanlığında Daçyalılardan intikamını almış olsa da, iki devlet arasındaki statüko belirsizliğini korumuştur.

Trajan, tahta çıkışından kısa süre sonra mevcut vaziyeti Roma onuruna yakışmaz bulacak ve 101 yılında ilk Daçya seferini başlatacaktır. Bu süreçte, Tuna Nehri üzerine inşa edilen mühendislik harikası köprü ve lojistik hazırlıklar ise, Roma ordusunun üstün askeri disiplinini ortaya koymuştur. İlk savaşın akabinde Daçya, Roma’ya bağımlı bir müttefik haline getirilmiş; ancak Decebalus’un yeniden güçlenme çabaları, ikinci bir seferin kaçınılmaz olmasına sebebiyet vermiştir.

105–106 yıllarında düzenlenen ikinci sefer, Roma’nın kesin zaferiyle sonuçlanmış; Decebalus intihar etmiş ve Daçya toprakları imparatorluğa ilhak edilmiştir. Bu fetih yalnızca stratejik güvenliği sağlamakla kalmamış, aynı zamanda imparatorluğun ekonomik gücünü de arttırmıştır. Zira Daçya altınlarının Roma hazinesine akışı, Trajan dönemindeki imar projelerine ve sosyal politikaların finansmanına doğrudan katkı sağlamıştır. Bilahare Daçya Zaferi, Trajan Sütunu’ndaki kabartmalarla ölümsüzleştirilmiş ve imparatorun hem askeri hem de siyasi kudretinin sembolü haline gelmiştir.

Part Seferi (113–117)

Daçya’nın Roma topraklarına katılmasıyla kuzey sınırlarının güvenliği sağlanmış olsa da imparatorluğun doğusunda hala güçlü ve prestijli bir rakip bulunmaktadır: Part İmparatorluğu. Bu bağlamda Trajan, hem Roma’nın doğudaki üstünlüğünü pekiştirmek hem de Seleukos döneminden beri imparatorluk ideallerinde var olan Mezopotamya hakimiyetini gerçekleştirmek amacıyla 113 yılında doğuya yönelir. Seferin bahanesi ise, Part kralı II. Osroes’in Roma'nın onayını almadan Ermenistan tahtına bir prens atamasıdır; bu, Roma açısından açık bir diplomatik meydan okumadır.

Seferin başlamasıyla birlikte Trajan, Suriye’ye ilerleyerek kısa sürede Ermenistan’ı Roma’ya bağlı bir eyalet haline getirmiş ve hemen ardından Mezopotamya içlerine girerek 116 yılında Part başkenti Ktesifon’u ele geçirmiştir. Mezkur ilerleme, Roma İmparatorluğu’nun sınırlarını tarihte ilk ve son kez Basra Körfezi’ne kadar genişletecektir. Ancak günün sonunda bu fetihler kalıcı olmamış; Mezopotamya’nın sert iklimi, uzun ikmal hatları ve yerel isyanlar, Roma ordusunun bölgede tutunmasını güçleştirmiştir.

İlk etapta sefer, Roma’da büyük bir askeri başarı olarak kutlansa da stratejik açıdan tartışmalıdır. Zira Trajan, dönüş yolunda hastalanmış ve 117 yılında Kilikya’daki Selinus (bugünkü Gazipaşa) kentinde hayatını kaybetmiştir. Yerine geçen Hadrianus ise, doğuda ele geçirilen toprakların büyük kısmını tahliye ederek sınır çizgisini Fırat Nehri’ni olarak belirlemiştir. Her ne kadar Part Seferi, Roma’nın fetih kapasitesinin zirvesini göstermiş olsa da, "doğal sınırların" ötesinde kalıcı bir hakimiyet tesis etmenin zorluklarını da ortaya koymuştur.

• İmar Faaliyetleri

Trajan’ın imparatorluk yönetimindeki en belirgin özelliklerinden biri, askeri zaferlerinin sağladığı maddi kaynakları kapsamlı kamu yatırımlarına dönüştürmesidir. Onun döneminde Roma kenti ve eyaletler, yalnızca siyasi kudretin değil; aynı zamanda mühendislik ve mimari estetiğin de merkezleri haline gelmiştir.

Ezcümle Roma’nın kalbinde inşa edilen Trajan Forumu, imparatorluk döneminin en görkemli kentsel projelerinden biridir. Damascuslu Apollodoros’un mimarlığını üstlendiği bu kompleks; bazilika, kütüphane, meydan ve imparatorun askeri başarılarını betimleyen ünlü Trajan Sütunu ile tamamlanmıştır. Sütun üzerindeki kabartmalar ise, Daçya Savaşları’nın ayrıntılı sahnelerini kronolojik bir anlatı halinde sunarak hem bir zafer anıtı hem de tarihi belge işlevi görmektedir.

Öte yandan Trajan sadece başkenti değil, imparatorluğun uzak eyaletlerini de imar faaliyetleriyle dönüştürmüştür. Ostia’daki limanın genişletilmesi, Akdeniz ticaretini canlandırırken; yeni yollar, köprüler ve su kemerleri, hem askeri hareketliliği hem de ticari dolaşımı hızlandırmıştır. Ayrıca imparator, eyaletlerdeki şehirlerin tiyatro, hamam ve forum gibi kamusal mekanlarla donatılmasını teşvik ederek Roma yaşam biçiminin imparatorluğun en ücra köşelerine dek yayılmasına katkıda bulunmuştur.

Söz konusu projeler, salt mimari birer eser değil; aynı zamanda imparatorluğun ideolojik bütünlüğünü pekiştiren semboller hüviyetindedir. Binaenaleyh Trajan, inşa ettirdiği yapılar aracılığıyla hem Roma halkına hem de eyalet tebaasına, imparatorluğun kudretini ve refahını somut bir biçimde göstermeyi amaçlamıştır.

• Trajan’ın Kişiliği ve Liderlik Anlayışı

Trajan, antik kaynaklarda hem askeri disipline sahip bir komutan hem de ölçülü, adaletli ve erişilebilir bir hükümdar olarak tasvir edilmektedir. Yazımızın başında da bahsini geçirdiğimiz üzere, Plinius’un Panegyricus adlı eserinde, imparatorun gösterişten uzak, ölçülü ve halkın ihtiyaçlarına duyarlı bir lider olduğu vurgulanır. Yüksek mevkiine rağmen senato ile istişareye önem vermesi, onun yönetim tarzında “primus inter pares” (eşitler arasında birinci) ilkesini benimsediğinin açık bir göstergesidir.

Askeri alanda, ordunun başında bizzat seferlere katılması ve cephede askerleriyle aynı zorluklara göğüs germesi ise, ona hem komutanlarının hem de erlerinin derin saygısını kazandırmıştır. Savaş alanındaki cesareti, kişisel disiplinle birleşmiş; bu da ordunun moralini yükseltmiş ve zaferlerde önemli bir rol oynamıştır.

Diğer taraftan, Trajan’ın liderlik anlayışında ölçülülük ve pragmatizm dikkat çekmektedir. Katı disiplin uygulamalarına rağmen aşırı baskıcı olmamış, cezalandırma ile ödüllendirme arasındaki dengeyi korumuştur. Bu duruma ek olarak, Roma tebaası içinde farklı kültürlerin ve dinlerin varlığına karşı ekseriyetle hoşgörülü bir yaklaşım sergilemiş; yalnızca imparatorluğun siyasi bütünlüğünü tehdit eden durumlarda sert tedbirler almıştır.

Hülasa modern tarihçiler, Trajan’ı Roma’nın “iyi imparatorlar” geleneğinin en parlak örneklerinden biri olarak değerlendirmektedir. Onun kişiliğinde, Augustus’un siyasi ustalığı ile Julius Caesar’ın askeri dinamizmi, insani ölçülülük ve kamu yararına adanmışlıkla birleşmiştir. Bu özellikler, “Optimus Princeps” unvanının yalnızca resmi bir övgü değil; aynı zamanda çağdaşlarının gözünde hak edilmiş bir tanımlama olduğunu da göstermektedir.

• Mirası ve Ölümü

Daha evvel ifade ettiğimiz gibi, Trajan, Part Seferi’nden dönüş yolunda hastalanarak Kilikya’daki Selinus kentinde yaşamını yitirmiştir. Ölümü esnasında imparatorluk, tarihindeki en geniş sınırlara ulaşmış durumdadır. Yerine geçen Hadrianius, Trajan’ın yeğeni ve evlatlığıdır; ancak selefinin aksine, fetih siyasetinden ziyade mevcut sınırların sağlamlaştırılmasına yönelecektir. Bu stratejik değişim, Trajan’ın askeri genişleme politikasından uzaklaşmak anlamına gelse de, onun Roma tarihindeki konumuna halel getirmemiştir.

Senato, ölümünden sonra Trajan’a divus (tanrılaştırılmış) unvanı vermiş ve “Optimus Princeps” lakabı, onun sonraki yüzyıllarda Roma’nın ideal hükümdar modeli olarak anılmasını sağlamıştır. Daçya’dan sağlanan ekonomik kaynaklar, inşa ettirdiği kamu yapıları ve hayata geçirdiği sosyal politikalar, imparatorluğun refah düzeyini uzun bir müddet boyunca olumlu anlamda etkilemiştir. Ayrıca Roma dünyasında Hispania kökenli birinin imparatorluğa yükselmesi, devletin kozmopolit yapısının olgunlaşmasının sembolik bir göstergesi olarak kabul edilmiştir.

Trajan’ın dönemi, Roma İmparatorluğu’nun askeri kudretinin zirvesi ve yönetim kapasitesinin en olgun hallerinden biri olarak tarihe geçmiştir. Onun hükümdarlığı, yalnızca yeni topraklar kazanmakla değil; bu kazanımları imparatorluğun idari, ekonomik ve kültürel dokusuna entegre etmeye yönelik çabalarla da tanımlanır. Trajan, bir yandan fetih politikalarıyla Roma’nın prestijini artırmış, diğer yandan ise senato ile uyumlu, halkın ihtiyaçlarına duyarlı bir yönetim anlayışı sergilemiştir.

Roma siyasi geleneğinde “iyi imparator” ölçütleri, sonraki kuşaklarda çoğu zaman “Augustus gibi imparatorluğu kurmak ve Trajan gibi yönetmek” şeklinde ifade edilecektir. Bu özdeyiş, onun hem çağdaşlarının hem de sonraki yüzyılların gözünde taşıdığı itibarı özetler niteliktedir.